Czy to możliwe, żeby moje dziecko było bardziej empatyczne? Uwierz, że to pytanie, które zadają sobie rodzice na całym świecie… Bo rodzimy się „samolubni”, nauczeni walki o przetrwanie i z instynktem, który nakazuje nam stawiać siebie na pierwszym miejscu. Twoje dziecko już od pierwszych dni życia przechodzi długą drogę, w której dostaje coraz to nowe „narzędzia” w tej walce o przetrwanie. Początkowo tylko płacze, wzywając do pomocy rodziców, a z czasem, gdy staje się samodzielną jednostką, walczy o zaspokojenie swoich potrzeb na coraz to nowsze sposoby. Tak oto – maluch walczy z całej siły o swoją zabawkę w piaskownicy, a kilkulatek bez ogródek śmieje się z koleżanki, która się przewróciła i omija ją, żeby wygrać wyścig.
Psychologowie podkreślają, że empatia odgrywa ważną rolę w rozwoju emocjonalnym i społecznym dziecka, a osobom empatycznym łatwiej przychodzi nawiązywanie relacji oraz szybciej i skuteczniej rozwiązują konflikty. Dlatego empatię warto rozwijać – już od najmłodszych lat i uczyć dziecko empatycznej komunikacji, czyli komunikacji opartej na wrażliwości względem potrzeb naszych rozmówców oraz z poszanowaniem ich uczuć.
Tutaj właśnie jest przestrzeń na naszą pomoc i naukę – tak, aby naszym dzieciom było łatwiej w przyszłości. Wiemy już, że człowiek jest istotą społeczną i przez całe swoje życie funkcjonuje w oparciu o relacje z innymi ludźmi. Na etapie dzieciństwa kształtuje się jego charakter – dziecko poznaje emocje, uczucia, zdobywa doświadczenia, ale także uczy się funkcjonowania w społeczeństwie. Sukcesem nie jest tutaj dopasowywanie się do cudzych standardów i wzorców, ale nauka realizowania swoich potrzeb w taki sposób, by zachować empatię do drugiego człowieka.
Tylko najpierw trzeba ją zrozumieć…
A konkretniej – jeżeli chcesz wytłumaczyć dziecku, czym jest empatia, to musisz mieć pewność, że sam ją rozumiesz i czujesz. Mówi się, że jeżeli nie potrafisz czegoś narysować od pustej kartki, to tego nie rozumiesz. Jak namalujesz empatię? Czy empatia to stawianie cudzych potrzeb nad własnymi? Zupełnie nie! Ale zdecydowanie to sposób rozumienia punktu widzenia drugiego człowieka i wczucie się w jego sytuację.
„Empatia” w rozumieniu potocznym (za słownika języka polskiego PWN) jest umiejętnością wczuwania się w stan wewnętrzny drugiej osoby. W psychologii empatia definiowana jest jako zdolność odczuwania stanów psychicznych innych osób (empatia emocjonalna) oraz umiejętność przyjęcia sposobu myślenia innych osób, spojrzenia z ich perspektywy na rzeczywistość (empatia poznawcza).
Empatia jest szczególnie potrzebna w sytuacjach trudnych i konfliktowych – osoby empatyczne potrafią o wiele lepiej zrozumieć drugą stronę i wczuć się w jej emocje, z jej punktu widzenia. Pozwala to na szybsze łagodzenie konfliktów i lepsze szukanie kompromisów. Osoby empatyczne potrafią „współodczuwać”, więc mogą o wiele lepiej realizować własne potrzeby przy poszanowaniu uczuć innych osób. Pozwala to na budowanie trwałych i szczerych relacji, ale także zapobiega zachowaniom opozycyjno – buntowniczym takim jak wysoka impulsywność, niechęć do wykonywania jakichkolwiek poleceń i realizowania obowiązków, brak samoakceptacji oraz słabsza motywacja zadaniowa.
Jak zatem kształtować empatię w naszym dziecku?
- Bądź przykładem. Jak wspomniałem wyżej, empatię trzeba najpierw samemu rozumieć i czuć, bo dzieci widząc zachowania dorosłych – szczególnie rodziców i innych osób, które kochają – zaczynają naśladować pewne schematy. Najpierw powielają ruchy czy mimikę twarzy swojego opiekuna, aby z czasem zacząć rozpoznawać jego emocje i dopasowywać się do nich. Mówiąc o rozwoju empatii, należy pamiętać o tym, że mózg małego dziecka uczy się empatii poprzez obserwację. Więc najlepsze co możesz zrobić to dać dziecku dobry przykład!
- Mów i tłumacz. Nie tylko w domu, nie tylko w momencie, gdy sobie tak zaplanowałeś. Mam na myśli tłumaczenie cały czas – szczególnie „na bieżąco” i „na świeżo”, żeby dziecko mogło samo widzieć przykłady i uczyć się współodczuwania. Jeżeli jesteście na placu zabaw świadkami tego, że inne dziecko się przewróciło i leci mu krew, to zapytaj swojego dziecka jak myśli – co ono teraz czuje? Daj swojemu dziecku plaster i pozwól, żeby podzielił się z kolegą – okazując w ten sposób zrozumienie, wsparcie i empatię. Człowiek to istota, która najszybciej uczy się na doświadczeniach.
Czytaj z dzieckiem książki. Najlepiej te z przykładami, które zobrazują mu, czym dokładnie jest empatia. Wiem, że czasami naprawdę trudno nam to wyjaśnić, tym bardziej że umiejętność „wczuwania się” w emocje innych musimy mieć w sobie od zawsze lub po prostu ją wyćwiczyć. Owszem – niektórzy empatii uczą się dopiero w dorosłym życiu, nierzadko w czasie licznych kłótni z mężem czy żoną i po usilnych prośbach jednej ze stron typu „postaw się na moim miejscu”. Zdecydowanie lepiej jednak nauczyć się odczuwać empatię już w dzieciństwie, a o wiele łatwiej ćwiczyć empatyczne zachowania, gdy je rozumiemy i czujemy. Z przyjemnością chcę polecić Ci tutaj moją książkę: Lilia, opowiedz mi o empatii, która przeprowadzi Was za rękę przez wyjaśnienie, czym faktycznie jest empatia i jak możemy się zachować, kiedy współczujemy. Ta książka to właśnie obraz wczuwania się w sytuacje, spotykające innych ludzi i nauka na praktycznych zachowaniach „stawiania się na czyimś miejscu”.
Historia dotyczy dziewczynki, której siostra pokazuje na przykładach codziennego życia wyjątkowy rodzaj życzliwości, czyli właśnie empatię. Pokazując Kaji świat pełen empatii, Lilia uczy ją reakcji na określone sytuacje i podpowiada, jakich słów dziewczynka może użyć, aby kogoś wesprzeć. A często właśnie tego nam brakuje – uświadomienia sobie, co dana osoba chciałaby w tym momencie usłyszeć. Słowa nic nie kosztują, a często potrafią wiele zmienić – czasami już to, że ktoś nas rozumie sprawia, że czujemy się mniej przytłoczeni i samotni.
Książka „Lilia, opowiedz mi o empatii” porusza trudne momenty i przykłady z życia codziennego, ale pozwala też w stu procentach wczuć się w emocje towarzyszące napotkanym osobom poprzez przypomnienie sobie własnych, podobnych doświadczeń i uczuć, jakie towarzyszyły nam w danym momencie. W tej książce starałem się jak najlepiej, na praktycznych sytuacjach pokazać dziecku, czym faktycznie jest empatia, ale także pomóc poczuć współczucie do jej bohaterów – każdy z nas może bowiem przypomnieć sobie część z tych przykładowych scen i towarzyszące im uczucia na przykładzie własnych doświadczeń, bowiem książka porusza bardzo realne momenty, które mogłyby pojawić się u każdego z nas.
Dziecko słuchając opowieści o Lilii, również przypomni sobie swoje emocje, gdy upadło i zdarło kolano jak chłopiec w parku lub gdy martwiło się o zdrowie kogoś bliskiego – na tych doświadczeniach i po stwierdzeniu „wiem, jak to jest czuć coś takiego” uczy się empatii i zrozumienia dla drugiego człowieka.
Książka oczywiście opiera się na nurcie rodzicielstwa bliskości i myślą przewodnią jest nauka o empatii oparta na komunikacji bez przemocy, ale poza samą przyjemnością czy rozrywką, którą daje czytanie książek, ta uczy emocji, wrażliwości na krzywdę innych i współczucia – idealnie definiując empatię. Po przejściu przez codziennie sytuacje z życia Lilii i jej siostry Twoje dziecko będzie umieć przenieść te przykłady do życia codziennego i stanie się bardziej otwarte na krzywdę innych ludzi i zwierząt, natomiast otwarty format zostawi Wam dodatkowo sporo miejsca na rozmowę i własną analizę empatycznych zachowań lub ewentualnie na mnożenie przykładów z życia codziennego.
4. Odgrywajcie scenki. Tutaj jedynym ograniczeniem może być nasza wyobraźnia. Odgrywanie scenek, w których każde z dzieci będzie miało do odegrania fragment sytuacji z życia, pozwoli jeszcze lepiej na przykładach pokazać i zrozumieć, czym jest empatia oraz jakie nasze zachowania są empatyczne.
Pamiętaj jednak, że najprostszym sposobem na rozwijanie empatii u dziecka jest wzmacnianie i wzmaganie jego naturalnych reakcji, ponieważ dzieci bardzo często są z natury empatyczne. Wówczas jedyne co musimy zrobić, to wspierać te zachowania, rozmawiać o emocjach, uczuciach, potrzebach i nastrojach. Pozwól dziecku być sobą, czuć i przeżywać, pokaż, jak może wyrażać swoje emocje i potrzeby oraz wspieraj w próbach zrozumienia swoich uczuć.
Rozwijając w dziecku wrażliwość i empatię tworzymy przestrzeń do funkcjonowania w różnych środowiskach i pomagamy w rozwoju zasobów, które mogą finalnie pomóc w radzeniu sobie w trudnych sytuacjach. Nie zapominajmy jednak o tym, że aby móc w dziecku rozwijać empatię sami potrzebujemy znaleźć ją w sobie!
Zobacz również inne moje książki. Kliknij tutaj